.
लहानपणापासून कधीही व कितीही ऐकले तरीही मला कंटाळवाणे न वाटलेले गाणे म्हणजे विष्णुदास नामांची ‘रात्र काळी घागर काळी..’ ही रचना. गोविंद पोवळे , नागवेकर व सहकारी यांनी गायलेले हे काव्य ऐकताना मनात एक शांत भाव दाटुन येतो. या गाण्याचे शब्द मला ऐकु येतात ते असे,
.
रात्र काळी घागर काळी
यमुनाजळेही काळी वो माय
बुंथ काळी बिलवर काळी
गळामोती येतावळी काळी वो माय... ॥ धृ ॥
मी काळी, कांचोळी काळी
कासकासोनि ते काळी वो माय
बुंथ काळी ... ॥ १ ॥
एकली पाण्याला, नव जाय साजणी
सवे पाठवा मुर्ती सावळी वो माय
बुंथ काळी... ॥ २ ॥
विष्णुदासनाम्याची, स्वामिनी काळी
कृष्णमूर्ती बहु काळी वो माय
बुंथ काळी.... ॥ ३ ॥
.
विष्णुदासनामा हे एकनाथांच्या काळचे ! संत नामदेव महाराज वेगळे !! विष्णुदास म्हणजे विठ्ठलाचे दास. कृष्णाचे काळे रुप संतांना प्रिय होते. काळा रंग म्हणजे सर्व रंगांचे एकत्रीकरण. डांबर काळे असते त्यापासून सर्व रंग निर्माण करतात. सर्व मूळ रंग एकत्र केले की पुन: काळा रंग तयार होतो. यमुनेचे जळ काळे, घागर काळी. जे आणायचे ते काळे ज्यातून आणायचे ते काळे, जो आणतो आहे तोही आता काळाच. आता एवढे झाल्यावर वरपांगी रुप तरी वेगळे कशाला? त्यामुळे वस्त्रे ,अलंकार हे ही सर्व काळेच भासत आहेत. असे असताना परत ‘एकले न जाता मुर्ती दुजी’ बरोबर कशाला? त्याचे कारण जरी सर्वत्र एक रंग झाला तरी भक्तिचा आनंद हवा असेल तर पुन: द्वैत हवेच. या साजणीने कृष्णाला नव्यानेच समर्पित केले आहे. त्याच्या बरोबर एकरुपता असली तरी त्याला सतत बरोबर तर ठेवायचे आहे.. मुंगी स्वत: साखर झाली तर तिला साखरेची गोडी कशी कळणार म्हणून साखरेपासून भिन्न अशी मुंगी होऊन साखर खाण्याचा आनंद ही हवा आहे. काळ्या फळ्यावर काळ्या खडूची रेषा कधी दिसेल का? म्हणून काळ्या रंगावर पांढरा खडू उत्तम. मनात अद्वैताची भावना राखायची पण बाह्यत: मात्र द्वैत ठेवायचे. मुर्ती बरोबर घ्यायची. अद्वैतातून विष्णुदासनामा विशिष्टाद्वैताकडे वळतात पुन:!
.
या विठ्ठलाचे दुसरे नाव पांडुरंग ! म्हणजे पंढुर रंगाचा किंवा श्वेत वर्णी. पांढऱ्या वर्णातही सर्व रंग असतातच. काळा व श्वेत असे दोन विरुद्ध रंग दिसले तरी गुणात्मकरित्या दोन्ही एकसारखेच.
.
ईश्वराशी एकरुप झाल्याची अनुभूती असलेले बरेच संतकाव्य आहे. ‘अवघा रंग एक झाला’ किंवा ‘पाया पडु गेले तव पाऊलचि ना दिसे...समोर की पाठीमोरा न कळे’ हि काही मोजकी उदाहरणे. हे सर्व संत प्रत्यक्षानुभूतीने जगले आपण केवळ शब्दालंकारांचे धनी !
Wednesday, September 23, 2009
सांख्य मतं आणि आधुनिक विज्ञान
सांख्य मतं आणि आधुनिक विज्ञान - सॄष्टी रचनेविषयी एक तुलना
.
सांख्याची सृष्टी आरंभ आणि रचनेविषयी मतं आणि आधुनिक विज्ञानाशी तुलना करण्याच्या या प्रयत्नाचा उद्देश प्राचीन ॠषींना सर्व आधुनिक विज्ञान माहीत होते असे म्हणण्याचा अजिबात नाही हे आरंभिच स्पष्ट करतो. विज्ञान अधिक व्यापक आहे व ते अधिकाधीक प्रगत होत जाणार आहे. अनेक साधनांची उपलब्धता या प्रगतीला वेगवान करणार आहे. पण आपणास आश्चर्य वाटावयास लावतं ते हे की जड साधनांची कमतरता असतानाही आपल्या प्राचीन ॠषीं आणि तत्वज्ञांनी केवळ पंचेंद्रीयांच्या सहाय्याने पण आपल्या उत्तुंग प्रतिभेच्या बळावर सॄष्टीच्या उत्पत्ती व रचनेविषयी जी मांडणी केली ती आधुनिक शास्त्रांच्या बरीच जवळ येऊन पोचते.
.
उदाहरण म्हणून सांख्यांचा सत्कार्य वाद व त्यावर आधारीत असलेली सॄष्टीरचना व उत्पत्तीची मांडणी आणि आजच्या विज्ञानातील अणुरचना ,मूलद्रव्ये व त्यातून अनेकविध रूपात निर्माण झालेली सॄष्टी यांची तुलना मनोरंजक ठरेल. सांख्यांचा मूल सिद्धांत असा आहे की या सॄष्टीत नविन असे काहीही उत्पन्न होत नाही.कारण अभावापासून म्हण्जे शून्यापासून फक्त अभाव किंवा शून्यच उत्पन्न होऊ शकेल .म्हणून जगात दिसणार्‍या,उत्पन्न झालेल्या वस्तूंत म्हणजे कार्यात जे गुण दिसतात ते मूळ कारणात अस्तित्वात असल्याच पाहिजेत.हे मत निश्चितपणे न्यायशास्त्राची पुढची पायरी आहे.कारण नैयायिकांच्या मते एका पदार्थाचा नाश होऊन अन्य पदार्थ निर्माण होतो. उदा.बीजाचा नाश होऊन अंकुर आणि अंकुराचा नाश होऊन झाड तयार होते.पण सांख्य मताप्रमाणे अस होत नसून मूळ बिजात असलेल्या द्रव्यांचा हवा आणि पाणि यांच्या संयोगातून अंकुर तयार होतो. शेंगदाण्यातून तेल निघते वाळूतून तेल निघत नाही.याचा अर्थ कारणात असलेले गुणच कार्यात दिसतात,स्वतंत्रपणे येऊ शकत नाहीत. थॊडक्यात कार्यात जे काही गुण दिसतात ते मूळ कारणातही कोणत्या ना कोणत्या रूपात असलेच पाहीजेत यासच सत्कार्यवाद असं म्हणतात. अर्वाचीन विज्ञानातही कोणत्याही पदार्थाची कितीही रूपांतर झाली तरी सर्व सॄष्टीतील एकंदर द्रव्ये आणि कर्मशक्ती यांची बेरीज कायम राहते.उदा. ऊदबत्तीच जे वजन असत ते ती जळल्यावर राख आणि धुर आणि अन्य सूक्षद्रव्य यांच्या एकत्रित वजना समानच रहात. या मूळ वस्तुमानाच्या सिद्धांताशी सांख्यांचा सत्कार्यवाद मिळताजुळता आहे. हा सत्कार्यवाद सिद्ध झाला असता सॄष्टी शून्यातून निर्माण झाली हा सिद्धांत आपोआपच नष्ट होतो.आज सॄष्टी ज्या अनंत रूपात विकसित झाली आहे त्यामध्ये विविध रूप गुण आकार आहेत पण सत्कार्यवादाप्रमाणे हे सर्व पदार्थ एकाच मूळ द्रव्यापासून विकसित झाले आहेत. वैषेशिकांनीही परमाणू हे जगाचे कारण मानलं पण त्यांना अणूचे द्वयणूक,त्र्यणूक कसे झाले ते सांगता आले नाही. आधुनिक रसायनशास्त्राने शस्त्रशुद्ध पॄथक्करणातून शंभराहून अधिक मूलद्रव्ये शोधून काढली आहेत पण या सर्व मूलद्रव्यांचीही मूळ एकाचएक पदार्थातून निर्मिती झाली असा सिद्धांत आहे. मात्र या सर्व पदार्थातील मूलद्रव्य जरी एकच असलं तरी यात गुण मात्र एकच नसणार कारण सत्कार्यवादाप्रमाणे एकाच गुणापासून भिन्न गुण निर्माण होणे शक्य नाही.पदार्थातील मूलद्रव्य एकच असले तरी विविध गुण आकार ,गंध,काठीण्य एकाच हे एकाच गुणातून निर्माण होणे शक्य नाही. म्हणून सांख्यांनी या एकाच द्रव्याला म्हणजेच प्रकॄती मध्ये तीन गुणांची सिद्धता केली.कारण कोणताही पदार्थ हा अशुध्दतेतून शुद्धावस्थेकडे ,अपूर्णतेतून पूर्णतेकडे जात असतो.तेव्हा तम आणि सत्व हे दोन गुण सिद्ध झाले.तमाकडून सत्वाकडे जाण्याच्या संक्रमणावस्थेतील रज हा गुण सिद्ध होतो.अशा रितीने एकाच पदार्थाची आणि त्रिगुणात्मक प्रकॄतीची सिद्धता झाली. सॄष्टी आरंभापूर्वी हे तीन गुण साम्यावस्थेत असतात. या त्रिगुणात्मक प्रकॄतीतील गुणांत असमानता येऊ लागली की सॄष्टीच्या आरंभाला सुरूवात होऊन विविध रूपं आणि गुणयुक्त पदार्थ आकारात येऊ लागतात.सॄष्टीच्या विनाशानंतर हे गुण पुन्हा साम्यावस्थेत येतात असा सांख्यांचा सिद्धांत आहे.सर्व पदार्थांत सत्व,रज आणि तम गुणांचे मिश्रण असतेच.त्यांच्या मिश्रणाचे प्रमाण जसे जसे भिन्न प्रमाणात होते तसे तसे नवे नवे पदार्थ आणि गुण दॄष्टीस पडू लागतात जे मूलत: एकाच पदार्थातून आणि तीन गुणांतून निर्माण होत असतात.
.
सांख्यांच्या या सॄष्टीरचनेविषयक माहितीनंतर आपण आधुनिक रसायन शास्त्राकडे लक्ष देऊ. अणु किंवा ऍटम हा रसायन शास्त्राचा पाया आहे. रसायन शास्त्राचाच नव्हे तर संपूर्ण ब्रह्मांडाचा पाया आहे.रसायन शास्त्राने सूक्ष्म अभ्यास करून अणुची रचना कशी असते ते शोधून काढले. अणु हा मूळ पायाभूत तीन घटकांनी बनलेला असतो. ते घटक म्हणजे न्युट्रॉन्स,प्रोटॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स! हे तीनही घटक सांख्यांनी सिद्ध केलेल्या त्रिगुणांप्रमाणेच तीन भिन्न गुणांचे बनलेले आहेत.इलेक्ट्रॉन्स हे ॠण विद्युतभारीत,प्रोटॉन्स हे धन विद्युतभारीत तर न्युट्रॉन्स हे कोणत्याही विद्युत भारविरहीत असतात.शास्त्रज्ञांनी जी शंभराहून अधिक मूलद्रव्ये शोधून काढली,ती एका विशिष्ट चौकटीत मांडली जिला पिरीऑडीक टेबल म्हणतात.त्याची मांडणी अशी आहे की त्यांच्यातील प्रत्येक मूलद्रव्याच्या अणूतील प्रोटॉन्स,न्युट्रॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स यांच्या संख्येत असमानता आहे.ही असमानताच या मूलद्रव्यांच्या वेगळेपणाला कारणीभूत झाली आहे. प्रत्येक अणू हा स्थिर होण्याची धडपड करत असतो.जेव्हा प्रोटॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स समसंख्येत असतात तेव्हा तो अणू धन आणि ॠण विद्युतभारविरहीत होऊन स्थिर होतो. यावरून असं दिसतं की न्युट्रॉन जो भाररहीत आहे,तो सांख्यांच्या सत्व गुणाशी साधर्म्य दाखवतो. इलेक्ट्रॉन जो सतत चंचल आहे आणि अणुकेंद्रातील न्युट्रॉन्स आणि प्रोटॉन्सच्या भोवती कक्षेत पण कोणत्याही दिशेत फिरतो तो तमोगुणाशी सारखेपणा दाखवतो तर प्रोटॉन जो धनभारीत आहे तो रजोगुणाशी संबंध दाखवतो. थोडक्यात या तिघांची अणुतील अंतर्गत समसंख्या अणुला स्थिर बनवते. हि संख्या विषम झाली तर इतर अस्थिर अणुंशी बॉन्डींग करून नव्या भासणार्या गुणांचा रूपांतरीत नवा पदार्थ तयार करते.उदा.सोडीयम क्लोराइड . एकाच मूलद्रव्यातील अणूरचनेतील प्रोटॉन्स,न्युट्रॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स ची असमान संख्या भिन्न भिन्न मूलद्रव्ये तयार करते. न्युक्लीअर केमिस्ट्री अजूनही सूक्ष्म आहे.जसे हायड्रोजन च्या अणूची भिन्न रचना किंवा ऍन्टी मॅटर्स हे अपवाद.पण या अपवादांशी आपल्याला आत्ता कर्तव्य नाही.विज्ञान अजूनही प्रगत होईल आणि नवनवे निष्कर्षही निघतील.पण कोणतीही सूक्ष्मदर्शका सारखी भौतिक साधन नसतानाही भारतीय तत्वज्ञांनी केवळ बुद्धिच्या आणि प्रतिभेच्या बळावर न्युक्लिअर केमिस्ट्रितील तत्वांशी मोठया प्रमाणात मिळताजुळता सिद्धांत मांडला होता तोही उण्यापुर्या ३००० वर्षांपूर्वी. त्याचप्रमाणे विज्ञान हे जडाचा अभ्यास करणारे शास्त्र आहे तर सांख्य किंवा तत्वज्ञानं ही जडापलिकडील तत्वांचा शोध घेणारी असल्यानं जडाचा अभ्यास हा दुय्यम स्वरूपात आला आहे.
.
प्रथम प्रकाशन
मनशक्ती डिसेंबर २००८
.
सांख्याची सृष्टी आरंभ आणि रचनेविषयी मतं आणि आधुनिक विज्ञानाशी तुलना करण्याच्या या प्रयत्नाचा उद्देश प्राचीन ॠषींना सर्व आधुनिक विज्ञान माहीत होते असे म्हणण्याचा अजिबात नाही हे आरंभिच स्पष्ट करतो. विज्ञान अधिक व्यापक आहे व ते अधिकाधीक प्रगत होत जाणार आहे. अनेक साधनांची उपलब्धता या प्रगतीला वेगवान करणार आहे. पण आपणास आश्चर्य वाटावयास लावतं ते हे की जड साधनांची कमतरता असतानाही आपल्या प्राचीन ॠषीं आणि तत्वज्ञांनी केवळ पंचेंद्रीयांच्या सहाय्याने पण आपल्या उत्तुंग प्रतिभेच्या बळावर सॄष्टीच्या उत्पत्ती व रचनेविषयी जी मांडणी केली ती आधुनिक शास्त्रांच्या बरीच जवळ येऊन पोचते.
.
उदाहरण म्हणून सांख्यांचा सत्कार्य वाद व त्यावर आधारीत असलेली सॄष्टीरचना व उत्पत्तीची मांडणी आणि आजच्या विज्ञानातील अणुरचना ,मूलद्रव्ये व त्यातून अनेकविध रूपात निर्माण झालेली सॄष्टी यांची तुलना मनोरंजक ठरेल. सांख्यांचा मूल सिद्धांत असा आहे की या सॄष्टीत नविन असे काहीही उत्पन्न होत नाही.कारण अभावापासून म्हण्जे शून्यापासून फक्त अभाव किंवा शून्यच उत्पन्न होऊ शकेल .म्हणून जगात दिसणार्‍या,उत्पन्न झालेल्या वस्तूंत म्हणजे कार्यात जे गुण दिसतात ते मूळ कारणात अस्तित्वात असल्याच पाहिजेत.हे मत निश्चितपणे न्यायशास्त्राची पुढची पायरी आहे.कारण नैयायिकांच्या मते एका पदार्थाचा नाश होऊन अन्य पदार्थ निर्माण होतो. उदा.बीजाचा नाश होऊन अंकुर आणि अंकुराचा नाश होऊन झाड तयार होते.पण सांख्य मताप्रमाणे अस होत नसून मूळ बिजात असलेल्या द्रव्यांचा हवा आणि पाणि यांच्या संयोगातून अंकुर तयार होतो. शेंगदाण्यातून तेल निघते वाळूतून तेल निघत नाही.याचा अर्थ कारणात असलेले गुणच कार्यात दिसतात,स्वतंत्रपणे येऊ शकत नाहीत. थॊडक्यात कार्यात जे काही गुण दिसतात ते मूळ कारणातही कोणत्या ना कोणत्या रूपात असलेच पाहीजेत यासच सत्कार्यवाद असं म्हणतात. अर्वाचीन विज्ञानातही कोणत्याही पदार्थाची कितीही रूपांतर झाली तरी सर्व सॄष्टीतील एकंदर द्रव्ये आणि कर्मशक्ती यांची बेरीज कायम राहते.उदा. ऊदबत्तीच जे वजन असत ते ती जळल्यावर राख आणि धुर आणि अन्य सूक्षद्रव्य यांच्या एकत्रित वजना समानच रहात. या मूळ वस्तुमानाच्या सिद्धांताशी सांख्यांचा सत्कार्यवाद मिळताजुळता आहे. हा सत्कार्यवाद सिद्ध झाला असता सॄष्टी शून्यातून निर्माण झाली हा सिद्धांत आपोआपच नष्ट होतो.आज सॄष्टी ज्या अनंत रूपात विकसित झाली आहे त्यामध्ये विविध रूप गुण आकार आहेत पण सत्कार्यवादाप्रमाणे हे सर्व पदार्थ एकाच मूळ द्रव्यापासून विकसित झाले आहेत. वैषेशिकांनीही परमाणू हे जगाचे कारण मानलं पण त्यांना अणूचे द्वयणूक,त्र्यणूक कसे झाले ते सांगता आले नाही. आधुनिक रसायनशास्त्राने शस्त्रशुद्ध पॄथक्करणातून शंभराहून अधिक मूलद्रव्ये शोधून काढली आहेत पण या सर्व मूलद्रव्यांचीही मूळ एकाचएक पदार्थातून निर्मिती झाली असा सिद्धांत आहे. मात्र या सर्व पदार्थातील मूलद्रव्य जरी एकच असलं तरी यात गुण मात्र एकच नसणार कारण सत्कार्यवादाप्रमाणे एकाच गुणापासून भिन्न गुण निर्माण होणे शक्य नाही.पदार्थातील मूलद्रव्य एकच असले तरी विविध गुण आकार ,गंध,काठीण्य एकाच हे एकाच गुणातून निर्माण होणे शक्य नाही. म्हणून सांख्यांनी या एकाच द्रव्याला म्हणजेच प्रकॄती मध्ये तीन गुणांची सिद्धता केली.कारण कोणताही पदार्थ हा अशुध्दतेतून शुद्धावस्थेकडे ,अपूर्णतेतून पूर्णतेकडे जात असतो.तेव्हा तम आणि सत्व हे दोन गुण सिद्ध झाले.तमाकडून सत्वाकडे जाण्याच्या संक्रमणावस्थेतील रज हा गुण सिद्ध होतो.अशा रितीने एकाच पदार्थाची आणि त्रिगुणात्मक प्रकॄतीची सिद्धता झाली. सॄष्टी आरंभापूर्वी हे तीन गुण साम्यावस्थेत असतात. या त्रिगुणात्मक प्रकॄतीतील गुणांत असमानता येऊ लागली की सॄष्टीच्या आरंभाला सुरूवात होऊन विविध रूपं आणि गुणयुक्त पदार्थ आकारात येऊ लागतात.सॄष्टीच्या विनाशानंतर हे गुण पुन्हा साम्यावस्थेत येतात असा सांख्यांचा सिद्धांत आहे.सर्व पदार्थांत सत्व,रज आणि तम गुणांचे मिश्रण असतेच.त्यांच्या मिश्रणाचे प्रमाण जसे जसे भिन्न प्रमाणात होते तसे तसे नवे नवे पदार्थ आणि गुण दॄष्टीस पडू लागतात जे मूलत: एकाच पदार्थातून आणि तीन गुणांतून निर्माण होत असतात.
.
सांख्यांच्या या सॄष्टीरचनेविषयक माहितीनंतर आपण आधुनिक रसायन शास्त्राकडे लक्ष देऊ. अणु किंवा ऍटम हा रसायन शास्त्राचा पाया आहे. रसायन शास्त्राचाच नव्हे तर संपूर्ण ब्रह्मांडाचा पाया आहे.रसायन शास्त्राने सूक्ष्म अभ्यास करून अणुची रचना कशी असते ते शोधून काढले. अणु हा मूळ पायाभूत तीन घटकांनी बनलेला असतो. ते घटक म्हणजे न्युट्रॉन्स,प्रोटॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स! हे तीनही घटक सांख्यांनी सिद्ध केलेल्या त्रिगुणांप्रमाणेच तीन भिन्न गुणांचे बनलेले आहेत.इलेक्ट्रॉन्स हे ॠण विद्युतभारीत,प्रोटॉन्स हे धन विद्युतभारीत तर न्युट्रॉन्स हे कोणत्याही विद्युत भारविरहीत असतात.शास्त्रज्ञांनी जी शंभराहून अधिक मूलद्रव्ये शोधून काढली,ती एका विशिष्ट चौकटीत मांडली जिला पिरीऑडीक टेबल म्हणतात.त्याची मांडणी अशी आहे की त्यांच्यातील प्रत्येक मूलद्रव्याच्या अणूतील प्रोटॉन्स,न्युट्रॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स यांच्या संख्येत असमानता आहे.ही असमानताच या मूलद्रव्यांच्या वेगळेपणाला कारणीभूत झाली आहे. प्रत्येक अणू हा स्थिर होण्याची धडपड करत असतो.जेव्हा प्रोटॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स समसंख्येत असतात तेव्हा तो अणू धन आणि ॠण विद्युतभारविरहीत होऊन स्थिर होतो. यावरून असं दिसतं की न्युट्रॉन जो भाररहीत आहे,तो सांख्यांच्या सत्व गुणाशी साधर्म्य दाखवतो. इलेक्ट्रॉन जो सतत चंचल आहे आणि अणुकेंद्रातील न्युट्रॉन्स आणि प्रोटॉन्सच्या भोवती कक्षेत पण कोणत्याही दिशेत फिरतो तो तमोगुणाशी सारखेपणा दाखवतो तर प्रोटॉन जो धनभारीत आहे तो रजोगुणाशी संबंध दाखवतो. थोडक्यात या तिघांची अणुतील अंतर्गत समसंख्या अणुला स्थिर बनवते. हि संख्या विषम झाली तर इतर अस्थिर अणुंशी बॉन्डींग करून नव्या भासणार्या गुणांचा रूपांतरीत नवा पदार्थ तयार करते.उदा.सोडीयम क्लोराइड . एकाच मूलद्रव्यातील अणूरचनेतील प्रोटॉन्स,न्युट्रॉन्स आणि इलेक्ट्रॉन्स ची असमान संख्या भिन्न भिन्न मूलद्रव्ये तयार करते. न्युक्लीअर केमिस्ट्री अजूनही सूक्ष्म आहे.जसे हायड्रोजन च्या अणूची भिन्न रचना किंवा ऍन्टी मॅटर्स हे अपवाद.पण या अपवादांशी आपल्याला आत्ता कर्तव्य नाही.विज्ञान अजूनही प्रगत होईल आणि नवनवे निष्कर्षही निघतील.पण कोणतीही सूक्ष्मदर्शका सारखी भौतिक साधन नसतानाही भारतीय तत्वज्ञांनी केवळ बुद्धिच्या आणि प्रतिभेच्या बळावर न्युक्लिअर केमिस्ट्रितील तत्वांशी मोठया प्रमाणात मिळताजुळता सिद्धांत मांडला होता तोही उण्यापुर्या ३००० वर्षांपूर्वी. त्याचप्रमाणे विज्ञान हे जडाचा अभ्यास करणारे शास्त्र आहे तर सांख्य किंवा तत्वज्ञानं ही जडापलिकडील तत्वांचा शोध घेणारी असल्यानं जडाचा अभ्यास हा दुय्यम स्वरूपात आला आहे.
.
प्रथम प्रकाशन
मनशक्ती डिसेंबर २००८
Tuesday, September 22, 2009
वृत्तविचार
वृत्तविचार
मराठी काव्य रचना करताना ती गेय व तालबद्ध असावी यासाठी ती विविध वृत्तांत केल्यास ती अधिक सुमधुर वाटते. वृत्तबद्ध काव्यरचनेविषयी शाळेत असताना शिकले गेल्यानंतर वृत्तरचना हा विषय मागे पडतो. इंग्रजी माध्यमातून शिकलेल्या मराठी विद्यार्थ्यांना तर सहसा याविषयी काहीच माहिती नसते. पण काव्य रचण्याची आवड कोणत्याही ज्ञानशाखेत शिकलेल्या माणसाला असते. त्यांना छंदशास्त्राची माहिती सहज उपलब्ध होतेच असे नाही. ती आंतरजालावर देण्याचा हा छोटा प्रयत्न !
काव्य विविध छंदात केल्याने त्यात तालबद्धता येते व ते गेय होते. वृत्तरचनेचे चार प्रकार आहेत
१. अक्षर गण वृत्ते २. जातिवृत्ते ३. छंदवृत्ते ४. मुक्तछंद
.
१. अक्षरगणवृत्ते:-
.
.
प्रत्येक अक्षराचे दोन प्रकार यात केले जातात.
१. लघु किंवा ऱ्हस्व व
२. दीर्घ किंवा गुरु
लघु अक्षर साधारण "U" (अर्धचंद्र) अशा चिन्हाने दर्शवले जाते तर गुरु अक्षर "_" या चिन्हाने दर्शवले जाते . बाराखडीमधे अ, इ, उ हे स्वर लघु तर आ, ई, ऊ, ए, ऐ, ओ, औ, अं व अ: हि गुरु अक्षरे होत.
"ख्‌" या व्यंजनाचे बाराखडीत पुढील प्रकारे लघु व गुरु प्रकार होतील,
ख,खि व खु ही लघु अक्षरे तर खा, खी, खू , खे, खै, खो, खौ , खं व ख: ही गुरु अक्षरे होत.
ख,खि व खु ही लघु अक्षरे तर खा, खी, खू , खे, खै, खो, खौ , खं व ख: ही गुरु अक्षरे होत.
.
लघु अक्षर गुरु कधी होते?
.
१. अनुस्वार किंवा विसर्गाने युक्त असल्यास
.
२. लघु अक्षरापुढे जोडाक्षर असल्यास आणि ते उच्चारताना आघात द्यावा लागल्यास
.
३. ते लघु अक्षर चरणातील शेवटचे अक्षर असल्यास.
.
.
अक्षरगणवृतातील काव्यरचनेतील क्रमाने येत जाणाऱ्या तीन अक्षरांच्या प्रत्येक गटाला गण म्हणतात. गुरु अक्षर व लघु अक्षर यांच्यातील वेगवेगळ्या रचनेप्रमाणे एकूण आठ गण पडतात. ते य र त न भ ज स म असे. ते लक्षात रहाण्यासाठी त्याची मांडणी पुढील कोष्टकाप्रमाणे लक्षात ठेवता येईल.
१. य = आद्य लघु ( U _ _ )
२. र = मध्य लघु ( _ U _ )
३. त = अन्त्य लघु ( _ _ U )
४. न = सर्व लघु ( U U U )
५. भ = आद्य गुरु ( _ U U )
६. ज = मध्य गुरु ( U _ U )
७. स = अन्त्य गुरु ( U U _ )
८. म = सर्व गुरु ( _ _ _ )
.
अक्षर गण वृत्त्तात गण कोणते या बरोबर यती महत्वाचे आहेत.
.
उदा. शार्दुलविक्रीडिताचे नियम ,
अक्षरसंख्या = १९
यति = १२
गण - म स ज स त त ग
.
म्हणजे प्रत्येक ओळीत १९ अक्षरे असतात. यती १२ व्या अक्षरावर यावा व अक्षरांचा संच म स ज स त त ग असा असावा. पहिल्या सहा गणांची १८ अक्षरे व शेवटचे ग म्हणजे गुरु अक्षर.
.
यती म्हणजे काव्य गाताना येणारे विश्रांती स्थान.शब्द किंवा चरण संपताना तो यावा. क्वचित यतीभंग होतो. मात्र तो चुकीच्या ठिकाणी येऊन हास्यास्पद होणारा नसावा. कवितेतील भाव ही नित्य रहावा.
.
.
शार्दुलविक्रीडीत ची एक ओळ घेऊन उदाहरण स्पष्ट करु. ( चाल मंगलाष्टकांची)
.
चाले ज्या वरती अखंड स्तुतिचा वर्षाव पत्रांतुनी
.
चाले ज्या वरती अखंड स्तुतिचा वर्षाव पत्रांतुनी
.
चालेज्या / वरती / अखंड / स्तुतिचा / वर्षाव / पत्रातु/ नी
म / स / ज / स / त / त / गुरु
.
चाले ज्या वरती अखंड स्तुतिचा येथे "चा" या बाराव्या शब्दावर यती आला आहे.
शार्दुलविक्रिडीत चे एक माझे स्वरचित उदाहरण पाहू,
.
"तारे पाहुनिया नभी मन कथी, ते रत्नभांडारही ।
देवाचे विखरे सुवैभव खरे, माना कुबेरागृही ॥ "
इंद्रवज्रा हे अन्य एक वृत्त पाहू.
चरणसंख्या - ४
अक्षरसंख्या - १२
यति - ५ व्या अक्षरावरगण - त त ज ग ग
.
दु:खी जगा दूखुनिया द्रवे ते
सच्चीत माते नवनीत वाटे
अन्याय कोठे दिसता परी ते
त्या इंद्र वज्रासहि लाजवीते
.
भुजुंगप्रयात या वृत्तप्रकाराचे सर्वपरिचित उदाहरण म्हणजे मनाचे श्लोक. रामदास स्वामींच्या काळी पीर,तकियांचे व फकीरांचे प्रस्थ माजले होते. त्यांच्या करीमांना तोडीस तोड उत्तर म्हणून रामदासांनी भुजंगप्रयात मधे मनाचे श्लोक रचले व त्याचा खेडोपाड्‌यातील समाजमनावर फार अनुकूल परिणाम झाला.पीर फकिरांचे करीमा व मनाचे श्लोक यांचे यथायोग्य तुलना होऊन महाराष्ट्र धर्माचे रक्षण झाले.करीमा मधे भुजंगप्रयात चे "य" गणातील शेवटचे गुरु अक्षर नाही एवढाच दोन्हीत फरक.
.
भुजुंगप्रयात:-
चरणसंख्या - ४
यति - ६,१२
गण - य य य य
गण - य य य य
.
सदा सर्वदा योग तुझा घडावा
तुझे कारणी देह माझा पडावा
उपेक्षू नको गुणवंता अनंता
रघू नायका मागणे हेचि आता
* उपजाती :- हे नाव दोन वृत्तांच्या मिश्रणास देतात. पुढे इंद्रवज्रा व उपेंद्रवज्रा चे उदाहरण आहे,
.
.
हा जातिविध्वंसन काल आला (इंद्रवज्रा)
समानतेच्या उभवा ध्वजाला (उपेंद्रवज्रा)
राष्ट्रीय जो सर्व जनाभिमानी (इंद्रवज्रा)
न जाति तो वा उपजाति मानी (उपेंद्रवज्रा)
इंद्रवज्रा - त त ज ग ग यति ५ अक्षरसंख्या ११
उपेंद्रवज्रा - ज त ज ग ग यति ५ अक्षरसंख्या ११
.
मात्रा किंवा जातिवृत्ते :-
मात्रा वृत्त या प्रकारात लघु व गुरु अक्षरांचे गण न पाडता त्यांच्या मात्रा मोजून त्या मात्रांच्या संख्येचे गट पाडले जातात. लघु अक्षरासाठी एक मात्रा तर गुरु अक्षरासाठी दोन मात्रा मोजल्या जातात.उदा. पादाकुलक या मात्रावृत्तामधे आठ + आठ असे गट केले जातात.
हिरवे हिरवे / गार गालिचे १+१+२ १+१+२ / २+१+२+१+२हरित तृणांच्या / मखमालीचे
पतितपावन किंवा चंद्रकांत मात्रावृत्त :-
यात ८ + ८ + ८ + २ = २६ अशा एकूण २६ मात्रा असतात .
यात ८ + ८ + ८ + २ = २६ अशा एकूण २६ मात्रा असतात .
पतीतपावन / नाम ऐकुनी / आलो मी द्वा/ रा
१ +२+१+२+१+१ / २+१+२+१+२ / २+२+२+२/ २
पतीतपावन / नव्हेसि म्हणुनी /जातो माघा/रा
२. सुनील नभ हे, सुंदर नभ हे, नभ हे अतल अहा
सुनील सागर, सुंदर सागर, सागर अतलचि हा
.
.
चरणामधे दोन,चार,पाच,आठ इ. मात्रांचे गट पाडल्यामुळे लयबद्ध अशी आवर्तने निर्माण होतात. अशा गटांना खालीलप्रमाणे नावे देण्यात आली आहेत.
.
१. पद्मावर्तनी - आठ मात्रांचा गट
२. अग्न्यावर्तनी - सात मात्रांचा गट
३.भृंगावर्तनी - सहा मात्रांचा गट
४.हरावर्तनी - पाच मात्रांचा गट
५. कवठ निंब - चार मात्रांचा गट
.
.
फटका :- ८ + ८ + ८ + ६
उदा.
उदा.
१. बिकट वाट वहिवाट नसावी धोपट मार्गा सोडु नको
संसारामधि ऐस आपुला उगाच भटकत फिरू नको ॥
.
२.हिंदूनृपती सिंधूनृपती पराजीत तो दाहीर
परसत्तेचा कलंक माथी सर्वै वदती शाहीर ॥
.
दोन चरणात भिन्न मात्रा असलेले एक उदाहरण
केशवकरणी :-
चरणसंख्या - २ पहिल्या चरणात मात्रा - २७ दुसऱ्या चरणात मात्रा - १६
.
.
१.केशवकरणी अद्भुत लीला नारायण तो कसा ।
तयाचा सकल जनांवर ठसा ॥
२.खबरदार जर टाच मारुनि जाल पुढे चिंधड्या
उडविन राइ राइ एवढ्या ॥
.
अपूर्ण
क्रमश:
क्रमश:
Wednesday, September 2, 2009
Savarkar, Rashbehari and Subhashchandra Bose
गुप्त क्रांतीकारी चळवळींनंतर उघड लोकशाहीचे राजकारण करतानाही सावरकरांनी खुलेआम ब्रिटीश विरोध केला. लोकशाही आंदोलनात भाषणे, लेख आणि लोकचळवळी ऊभाराव्या लागत्तात. वर लिहिल्या प्रमाणे महायुद्ध काळात आणि फारशी मोठी कार्यकर्त्यांची संख्या नसल्याने सावरकरांना "चळवळ" अशी उभारता आली नाही पण याचा अर्थ असा नाही की त्यांनी ब्रिटीशांना विरोध केला नाही. एक राष्ट्रीय पक्ष म्हणून हिंदु पक्षाचे धोरण त्यांनी ठरवले. सप्टेंबर १९३८ च्या "हिंदुस्थान नि झेकोस्लोव्हाकीया" या विषयावरील भाषणात ते म्हणाले," ....आज जपान प्रबळ आहे.आता तो चीनमधे त्याचे राज्य वाढवतो आहे. अशा परिस्थितीत चीन चांगला की जपान चांगला हे ठरवताना आपल्या देशाचा हिताचा कोण हाच मुख्य कस लावला पाहिजे. आमच्या स्वातंत्र्यसंग्रामात इंग्रजांचा शत्रू बनून जर जपान आपणाला सहाय्य करणार असेल तर आपण त्याच्याशी मैत्री करणेच राष्ट्र हिताचे ठरेल."हिंदुंनी कोणत्या अटिंवर ब्रिटीश सैंन्यात भरती व्हावे याविषयी सावरकर म्हणतात,
१. भावी संघराज्यात सर्व भारतीय सैनिकांवर फक्त भारतीय अधिकार्यांचाच अधिकार चालावा.
२ . भारतीय सैन्याला सर्व सैनिकी शाखांचे शिक्षण मिळावे.
३. भारतीय युवक आपल्या देशाच्याच संरक्षणासाठी सैन्यात भरती होतील, ब्रिटीश लोकशाहीच्या संरक्षणासाठी नव्हे.
.
आझाद हिंदचे संशापक रासबेहारी बोस यांच्याशी सावरकरांचा पत्रव्यवहार सुरु झाला तो दुसरे महायुद्ध सुरु होईपर्यंत चालू होता. पहिल्या पत्राचा दिनांक होता २९-१२-१९३७. त्यात रासबेहारींनी सावरकरांची मुक्त कंठाने प्रशंसा केली व त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय राजकारणाविषयक जाणकारीची विशेष प्रशंसा व कौतुक करुन सावरकर हि भारतीय स्वातंत्र्यासाठी एक महत्वाची अंत्रगत आशा आहे असे लिहीले. सावरकरांनी सुचवल्याप्रमाणे रासबेहारिंनी हिंदुमहासभेची जपान शाखा स्थापन केली.२२-०९-१९३९ ला रासबेहारींनी आपल्या पत्रात सावरकरांना दुसर्या महायुद्धाविषयक धोरणाला पूर्ण पाठींबा दिला. याच पत्रात आझाद हिंद सेनेच्या या संस्थापकाने शंका व्यक्त केली की, गांधीजी भारतातील ब्रिटिश रक्षकदलाचे सर्वात मोठे सहाय्यक असावेत.
.
गुप्त चळवळींशिवाय सावरकरांनी किंवा हिंदुमहासभेने ब्रिटीशांविरुद्ध काय केले? हा प्रश्न चुकीचा आहे कारण सावरकरांनी हिंदुसभेची सूत्रे हातात घेतल्यावेळी स्वातंत्र्य आणि आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे संदर्भ बदलले होते. ब्रिटीश सत्ता हळू हळू जाणार हे उघड होत होते. भागानगर संस्थानात ९०% हिंदुंना केवळ १० % जागा मिळत तर १० % मुसलमान ९०% जागा बळकावून बसले होते. त्याविरुद्ध सावरकर व हिंदुसभेने पहिले आंदोलन उभारले. यावेळी कॉंग्रेसचे आंदोलनही चालू होते. हिंदुसभेला अपशकून करायचा म्हणून कॉंग्रेसने आंदोलन स्थगीत केले. हिंदुसभेने एकट्याच्या बळावर (आर्य समाज व काही प्रमाणात शीखांच्या मदतीने) हा लढा तडीस नेला. यानंतर लगेच दुसरे महायुद्ध सुरु झाले. यानंतरचे बहुतेक राजकारण अखंड हिंदुस्तान विरुद्ध फाळणी साठीचा होता प्राधान्य त्यालाच होते. चले जाव चळवळ कोणत्याही प्रकारे गांधीजी कींवा कॉंग्रेसच्या हातात नव्हती. या चळवळीत गांधीजींच्या म्हणण्याप्रमाणे चळवळ नव्हती. असती तर असहकार चळवळीप्रमाणे हि चळवळ ही महात्म्याला मागे घ्यावी लागली असती कारण हिंसाचार होत होता. सावरकर हिंदुसभेच्या अध्यक्ष पदावरुन १९४३ ला निवृत्त झाले तेव्हाही युद्ध चालूच होते. या कालावधीत सर्वच राजकीय पक्ष स्वतंत्र भारत कसा असावा आणि यादवी कशी टाळावी याचेच राजकारण करत होता. फक्त सावरकर पक्ष हिंदुंसाठी राजकारण करत होता कारण हिंदु मतांवर निवडून येणारा कॉंग्रेस पक्ष हिंदुहित खुशाल वार्यावर सोडून देत होता. मुद्दा एवढाच की सावरकरांच्या काळात राजकारणाची दिशा आणि उद्दीष्टे बदलली होती. सावरकरांनी या काळात ब्रिटिशांविरुद्ध कोणती चळवळ उभारली हा प्रश्न त्यामुळे गैरलागू आहे. अखंड हिंदुस्थान साठी जो लढा सावरकर पक्षियांनी दिला त्याला तोड नाही. तो सर्व भारतीय स्वातंत्र्यासाठीच होता. ब्रिटीशांच्या तोडॊ भारत च्या विरुद्धच लढला होता. ब्रिटीश जाऊन त्या जागी अल्पसंख्य मुसलमानांचे राज्य बहुसंख्य हिंदुंवर येऊ नये याचसाठी होता.
बोस यांचे अन्य राजकारण चालु होते त्या कितीतरी आधीपासून सावरकर कशाप्रकारे आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या संदर्भातून रासबेहारी ,आझाद हिंद आणि भारतीयांचे सैनिकीकरणाचे धोरण आखून व्यूह रचत होते. याची थोडी माहिती वर आलीच होती. याउलट सुभाषचंद्र बोसांचा प्रवास सावरकरांच्या भेटिपूर्वी आझाद सेनेच्या दिशेने स्पष्टपणे दिसत नाही. सुभाष चंद्र हे वृत्तीने क्रांतीकारीच होते. सशस्त्र क्रांतीचेच पुरस्कर्ते होते. कॉंग्रेसमधून हकालपट्टी झाल्यावर ते देशव्यापी चळवळ उभारण्यासाठी पाठिंबा मिळवण्यास दौर्यावर निघाले. महाराष्ट्रात हेडगेवारांना भेटावयास गेले मात्र ते अत्यवस्थ होते. तेथून ते डॉ. आंबेडकरांना भेटले त्यात काही निष्पन्न झाले नाही. जीना यांनी तुम्ही हिंदुंचे प्रतिनिधी नाहीत तेव्हा तुम्ही आधी सावरकरांना भेटा असा सल्ला दिला. सावरकरांनी त्यांना रासबिहारींचे पत्र दाखवून सुभाष चंद्रांमधे मूळातच असलेल्या तळमळीला निश्चित दिशा देण्याचे देशकार्य पार पाडले. त्यांची २३ व २४ जून १९४० ला सावरकर सदनात दोन दिवसात मिळून ६ तास झालेली चर्चा हेच सुभाषचंद्र बोसांच्या आझाद हिंद सेने च्या मार्गाचे कारण ठरले. रासबेहारी आणि सुभाषचंद्र बोस यांच्या मधील कडी सावरकर त्यांचे राजकीय धोरण आणि प्रेरणा हीच होती. रासबेहारी व सावरकर यांच्यातील पत्रव्यवहार जर भविष्यात सध्या उपलब्ध आहे त्यापेक्षा जास्त उघड झाला तर अजून काही गोष्टी सापडू शकतील. गांधीजींच्या खूनाच्या वेळी सावरकर-रासबेहारी पत्रव्यवहार शासनाने जप्त केला होता असे कळते. तो सध्या कोठे आहे. रासबेहारींचे काही लेखन जपान सरकारच्या ताब्यात आहे का इ. गोष्टींचा शोध घेणे गरजेचे आहे.
.
युद्धाविषयी हिंदुसभेचे अध्यक्ष म्हणून सावरकरांनी धोरण सप्टेंबर १९३९ ला मांडले. त्याची अधिक माहिती नंतर. पण त्यात सावरकरांनी देशस्वातंत्र्याविषयी लिहिले, दोन साम्राज्यांचे युद्ध चालू असताना परतंत्र देशापुढे पहिला पर्याय असतो तो म्हणजे सशस्त्र क्रांती. पण सध्या आपण असंघटित, नि:शस्त्र असल्याने सशस्त्र राष्ट्र्रीय उठाव अशक्य आहे. दुसरे असे की हिंदुसभेच्या किंवा अन्य कोणत्याही पक्षाच्या प्रकट अधिवेशनात या मार्गाची चर्चा करणे योग्य नाही. ....वेळेच्या अभावी अहिंसक मार्गाची च्वर्चा करता येणार नाही पण एवढेच सांगतो, की संपूर्ण अहिंसा हा अपराध असून सापेक्ष अहिंसा हा सद्‌गुण आहे. जैन आणि बौद्धांची सापेक्ष अहिंसा ही गांधीजींच्या अहिंसेपेक्षा पुष्कळच वेगळी आहे. म्हणून जैनांमधील पराक्रमी स्त्री-पुरुषांनी लढाया मारुन राज्ये निर्माण केली.हिंदुसभेच्या प्रचाराने दुसर्या महायुद्धात सैंन्यात हिंदुंचे प्रमाण ६६ % पस्र्यंत गेले .त्यापूर्वी पर्यंत मुसलमान सैंन्यात ७५ % झाले होते. युद्धासंबंधी चे फायदे विशद करुन सावरकरांनी विचारले, घोषणा करुन तुरुंगत जाऊन पडायचे धोरण हिंदुसभेचे नाही. सैनिकीकरण व औद्योगिकरण हे सध्या फायदेशीर असल्याने तेच हिंदुसभेचे धोरण आहे जेव्हा कायदेभंग नागरी प्रतिकार ,चळवळ फायदेशीर असेल तेव्हा हिंदुसभा ती चळवळ हाती घेईल. ब्रिटीश कण्हत कुंथत का होईना स्वत:च्या गरजेसाठी भारतीयांच्या हातात शस्त्र देऊ करत होते त्याचा फायदा घ्यायला सावरकर हिंदु तरुणांना सांगत होते. हे सर्व धोरण देश स्वातंत्र्याच्या लढ्याचाच भाग होते.
" Veer Savarkar " by Dhananjay Keer" मधून
It is an open secret that Subhash, the devotee of Shivaji and his politics, had discussed the Indian political and international situation respecting World War II with Savarkar at Savarkar Sadan, on June 22,1940, six months before his dramatic disappearance from India in January 1941. in the course of the discussion Savarkar, the Indian Mazzine, inspired Subhash Bose, the Indian Garibaldi, with the idea of an armed revolution from outside in order to intensify the struggle for Freedom. The born general in Subhash took the cue, and played the role of Indian Garibaldi, rightly called the Netaji of the Indian National Army, which was founded by Ras Bihari Bose in the East.After Bose’s mysterious disappearance, Savarkar issued a statement in which he, unlike other statemen, said: “ May the gratitude, sympathy and good wishes of a Nation be a source of never-failing solace and inspiration to him wherever he happens to be! Wherever he happens to be, I have no doubt, he will continue to contribute his all, even health and life to the cause of Indian Freedom.”A world-famous veteran revolutionary and a man of great mental force and a powerful pen ,Ras Bihari Bose, who was the guide and sole adviser of Azad Hind Government of Subhash Bose, was in correspondence with Savarkar till the outbreak of World War II. He was also president of the Japan Hindu Sabha and had immensely contributed through the Indian League of Independence to the forces of the Indian Freedom Movement outside the India. Netaji Subhash. The I.N.A. and India owe a debt of deep gratitude to Ras Bihari Bose. Another great figure of Indian revolution.
The leader and the founder of the I.N.A. both addressed special message to Savarkar on the Radio. In the message Netaji Bose said on June 25, 1944, at night on Singapore Radio: “When due to misguided political whims and lack of vision almost all the leaders of the Congress party are decrying all the soldiers in the Indian Army as mercenaries, it is heartening to know that Veer Savarkar is fearlessly exhorting the youth themselves provide us with trained men from which we draw the soldiers of our Indian National Army.” (Ras Behari Bose’s message to Savarkar quoted in Indian Independence League’s publication)
Ras Behari Bose said in his Radio talk addressed to Savarkar: “ In saluting you I have the joy of doing my duty towards one of my elderly comrade-in-arms. In saluting you, I am saluting the symbol of sacrifice itself.” Paying homage to Savarkar’s unexampled sacrifice, untold sufferings and matchless courage, he further said: “ I can see God’s divine hand clearly behind your unconditional release. You have once more proved your real greatness by propagating the theme that our politics must never depend upon the foreign politics of others. England’s enemy must be our friend.” (Free Hindustan., 27 January 1946)
Ras Bihari concluded with Bande Mataram, reiterating his belief that Savarkar’s leadership was the greatest hope inside India. Is any further evidence necessary to prove that the very I.N.A. movement, which Savarkar’s opponents exploited, was the outcome of his ideology, policies and his great book on `1857’, which provided the I.N.A. with slogans, battle cries and vision. And inspired them to fight the battle of freedom? He was the spiritual father of the I.N.A.
As a typical of revolutionary leaders, Savarkar talked very slowly about his personal and home matters. To him secrete were treasures. He was too great a veteran revolutionary leader. None could screw out from him what Dr.Schatt, the German Finance Wizard, told him on the eve of the outbreak of World War II, nor the source he received the letters of Ras Bihari Bose from Japane during the cource of World War II, nor the full details of his meeting with Subhash Bose.
सुभाषचंद्र बोस जपानला पोचण्यापूर्वीच दि.१६-१-१९४२ ला भारतीय स्वातंत्र्यसंघाची शाखा स्थापन हौन ग्यानी प्रीतमसिंग. मोहनसिंग व मेजर फुजिवारा यांच्या नेतृत्वाखाली ५०००० हिंदी सैनिक लढण्यास सिद्ध झाले. जपान हिंदुसभेचे अध्यक्ष आणि आझाद हिंद सेनेचे संस्थापक रासबेहारी बोस यंच्यातला पत्रव्यवहार मुंबईच्या वरळीच्या बौद्ध विहारातील भिक्षूंमार्फत चालत असे. रासबेहारींनी जपानी भाषेत सावरकरांचे एक विस्तृत चरित्रही लिहीले. एक लेखही लिहीला आहे व त्यावर Savarkar : Rising Leader of New India: His Career and Personality: by Rash Behari Bose : March 1939 ) असा मथळा आहे.
.
दि.२५ एप्रिल १९४१ ला सुभाषचंद्रांनी आपण जिवंत असल्याचे बर्लिन नभोवाणीवरुन प्रकट केले. २१ मार्च १९४२ ला रासबेहारींनी सावरकरांना उद्देशून भाषण केले. त्यात सावरकरांची स्तुती आणि सहकार्याची अपेक्षा तर गांधी प्रभ्रुतींना उद्देशून भाषण केले .दोन्ही भाषणात फार मोठे अंतर आहे.क्रिप्स भेटीसाठी जाताना सावरकरांनी प्रकट केले की " भारताचे स्वातंत्र्य ही आता कोणी द्यावयाची गोष्ट नसून ती भविष्यात घडणारी अटळ घटना आहे."
.
सावरकरांनी सुटून आल्यावर ब्रिटिशांविरुद्ध काय केले असा प्रश्न विचारण्याच्या डोळ्यासमोर सविनय कायदेभंग, असहकार, दांडी यात्रा इ.सारखी आंदोलने तुलनेसाठी असतात किंवा सशस्त्र आंदोलन तरी असते. १९३७ पर्यंत सावरकरांना राजकारण करायची बंदी होती. गांधीजी व कॉंग्रेसप्रणित राष्ट्रकार्य म्हणजे ब्रिटीशांना विरोध करुन जमाव जमवून घोषणा देऊन विरोध करणे, त्यांच्याशी असहकार करणे व परिणामस्वरुपी तुरुंगात जाऊन बसणे हा होता. याउलट सावरकरांच्या दूरदृष्टीला या गोष्टी देशभक्तीच्या पण आचरट अहिंसेमुळे निरुपयोगी वाटत होत्या. नि:शस्त्र प्रतिकारापेक्षा सशस्त्र क्रांतीवर विश्वास असला तरी प्राप्त परिस्थितीत असंघटीत व नि:शस्त्र असल्याने तोही मार्ग बंद होता. अशा परिस्थितीत दुसर्या महायुद्धाची संधी त्यांच्या दूरदृष्टिने साधली. इंग्रज नाईलाजाने भारतीयांच्या हातात शस्त्रे देत आहेत यासारखी सुवर्णसंधी अन्य कोणती येणार होती? त्यामुळे सैनिकीकरण हे हिंदुमहासभेचे धोरण म्हणून त्यांनी नेमून दिले. थोडक्यात तुरुंगभरती पेक्षा सैंन्यभरती हे सध्या सर्वात श्रेष्ठ असे राष्ट्रकार्य आहे असे त्यांना निश्चितपणे वाटले. पण अद्यापही त्यांची ही दूरदृष्टी काही जणांच्या लक्षात येऊ नये आणि त्यांनी तावातावाने सावरकरांनी मुक्तता झाल्यावर ब्रिटीशांविरुद्ध काय केले असे तावातावाने विचारावे हे दुर्दैवच आहे. स्वातंत्र्य मिळवायचे ते केवळ इंग्रजांपासून का अन्य राष्ट्रद्रोही व फुटीरतावादी शक्तींपासूनही असा खरा प्रश्न होता. त्याचबरोबर हे स्वातंत्र्य टिकवायचाही महत्वाचा मुद्दा सावरकरांसमोर होता. त्याचे उत्तर सैनिकीकरण आणि फुटिरतेला उत्तर म्हणून हिंदुराष्ट्रवाद हेच उत्तर होते आणि तेच त्यांनी ध्येय मानले.
.
भागलपूरचा लढा
.
सावरकरांच्या अध्यक्षतेच्या कारकीर्दीत हिंदुमहासभेचा सर्वात मोठा लढा "भागानगरचा नि:शस्त्र प्रतिकार" हा होता. निजामाच्या संस्थानात हिंदुंवर अन्याय होत होता. त्यांच्या मुक्तीसाठी हा लढा दिला गेला. सुमारे १९८० नंतर शासनाने हा लढा स्वातंत्र्याचा लढा म्हणून मान्यता दिली व या लढ्यात लढलेल्या हिंदुसभा व आर्यसमाजाच्या सर्व कार्यकर्त्यांना स्वतंत्र्यसैनिक म्हणून मान्यता दिली व निवृत्ती वेतनही लागु केले. त्यामुळे हा लढा सावरकरांनी सुटुन आल्यानंतर स्वातंत्र्यासाठी दिलेल्या अप्रत्यक्ष प्रतिकाराचे एक उदाहरण समजले जाते. हा लढा लोकशाहीच्या रक्षणासाठी व लोकांच्या न्याय्य हक्क्कांसाठी दिलेला लढा होता. कदाचित निजाम संस्थानाविरुद्ध असल्याने काहिंना तो ब्रिटीशांविरुद्ध वाटत नसला तर दुसरे उदाहरण म्हणजे हिंदुमहासभेने "भागानगरचा लढा" हा सर्वस्वी ब्रिटीश सरकारविरुद्ध दिलेला लढा होता. बिहाराधील भागलपूर येथे हिंदुमहासभेचे अधिवेशन होते व ब्रिटीश सरकारने अधिवेशनावर बंदि घातली. बिहारचे राज्यपालांशी (मि.स्टुअर्ट) पत्रव्यवहार झाल्यावरही शेवटी ब्रिटीश सरकारने या अधिवेशनावर बंदी घालताच सावरकरांनी "भागलपूरचा लढा" करण्याची सिद्धता केली. या नि:शस्त्र प्रतिकाराची रुपरेखा ठरवण्यात आली. त्यात १०-१० कार्यकर्त्यंच्या गटाने भागलपूर मधे प्रवेश करणे,, भागलपूर बंदीचा निषेध करणार्या तारा व्हाईसरॉय कडे पाठवणे, भागलपूर किंवा आजूबाजूच्या जिल्ह्यत जेथे हिंदुसभेचे प्रतिनिधी पोचले असतील तेथे प्रभातफेर्या काढून,सभा घेऊन अधिवेशनाच्या कामाला सुरुवात करावी, सर्वांनी एकाच जाग अटक करुन न घेता वेगवेगळ्या ठीकाणी अटक करवून घेऊन घोषणा देऊन जागृती करुन अटक करुन घ्यावी, जे पकडले न जातील त्यांनी वृत्तपत्रे व अन्य माध्यमांतून या घटनांचा प्रचार करावा इ.इ. सावरकर आपल्या कार्यकर्त्यंबरोबर रेल्वेने निघले. त्यांना "गया " स्थानकात अटक करण्यात आली.सावरकरांना गयेच्या तुरुंगात बंदिस्त केले गेले. ठरल्याप्रमाणे जे प्रतिनिधी तुकड्यांनी भागलपूरात पोचले त्यांनी ठरल्याप्रमाणे अधिवेशन सुरु केले.भागलपूरात ठिकठिकाणी सभा/भाषणे केली गेली. या सर्वांत अकाली दलाचे मास्टर तारासिंग,, नथुराम गोडसे, इंदुरचे दुबे, नागपुरचे नरदेव आर्य, बंगालचे नरेंद्रनाथ दास इ. नेते होते.
.
ब्रिटीश शासनाची हि बंदि सावरकर प्रणित हिंदुमहासभेने मोडून काढली. अधिवेशनाच्या वेळापत्रकात ठरलेल्या शेवटच्या दिवशी बंगाल हिंदुसभेच्या नरेंद्रनाथांनी समारोप केला. हिंदुसभेवरील अन्याय्य बंदिविरुद्ध पोलिस दलातही जागृती होऊन श्री. भोलाप्रसाद व विदेश्वरसिंग या दोन पोलिसांनी पोलिसदलाची त्यागपत्रे दिली. या अधिवेशना विषयी अनेक वृत्तपत्रांत सरकार ला दोष देणारी माहिती व सावरकरांच्या नेतृत्वाची स्तुती छापून आली. सरकरचा धिक्कार केला गेला. बिहारमधील "सर्च-लाईट" या डॉ.श्री.राजेंद्रप्रसाद यांच्या वृत्तपत्राने लिहीले," भागलपूरला शासकीय सिद्धतेचा धुव्वा उडाला. हिंदुमहासभेचे अधिवेशन इतर अधिवेशनापेक्षा महत्वपूर्ण ठरले. शासनाची सत्ता व किर्ती धुळीला मिळाली." संघाचे गोळवलकर गुरुजी ही यावेळी भागलपूरमधे होते ते सावरकरांना तुरुंगात जाऊन भेटून आले. य ८-१० दिवसंच्या कारावासात सावरकरंची प्रकृती पुहा बिघडली. नंतर शासनाने त्यांची मुक्तता केल्यावर ते त्वरीत मुंबईला परतले.
.
सावरकरांचे अजून एक जनआंदोलन
.
शासनाविरुद्ध सावरकरांनी अजून एक जनआंदोलन करायची तयारी केली होती. ती म्हणजे १९४४ सालच्या पंढरीच्या वारीला ब्रिटीश शासनाने बंदी घातली. सावरकरांनी एक पत्रक काढून ब्रिटीश सरकारला बजावले की ख्रश्चनांना रोम जेवढे पवित्र वाटते तेवढेच पावित्र्य पंढरपूराविषयी मरठयांना आहे. युद्धकाळातही हज ची यात्रा शासनाने चालु ठेवली असता या यात्रेवर बंदी का?यानंतर सावरकरांनी हिंदुसभेसाठी व वराकरी गटप्रमुखांसाठी लढ्याविरुद्ध योजना आखली. त्यात वारकर्यांनी बंदी न मानता पंढरपुराकडे यात्रा सुरु ठेवावी मग ते १० यात्रेकरी असोत की १००००, अटक झाल्यास पांडुरंगाच्या नावे तुरुंगवास भोगावा या तुरुंगवासाचे पुण्य यात्रेसारखेच लाभेल,एकादशीच्या दिवशी पंढरपूर वासियांनी भगवी पताका घेऊन दर्शनाला पोचावे , या बंदिमुळे जी जागृती होईल ती खूप मोठी असेल इ. या पत्रकानंतर ४ दिवसातच ब्रिटीश सरकारने बंदि हुकूम मागे घेतला. सावरकरांनी या निर्णायाचे स्वागत केले पण कार्यकर्त्यांना योजनेत कोणताही बदल करु नये अशी सूचना दिली, कारण अन्य काही निमित्त करुन शासन बंदी हुकूम लागू करेल अशी शक्यता होती. हिंदुसभेच्या मार्गदर्शनाखाली त्या वर्षी पंढरपूर यात्रा जस्त मोठ्या प्रमाणात साजरी झाली.ब्रिटीश शासनाने पुन: बंदिचे नाव घेतले नाही. भागानगर ,भागलपूर नंतर पंढरपूर यात्रेनिमित्त हिंदुसभेने जनाधार मिळवायला सुरुवात केली.त्यावर्षी (सन १९४४) सुमारे १.५ लाखांहून अधिक संख्येने वारकरी यात्रेत सामिल झाले..१९४४ मधेच सुभाषचंद्रांनी गांधीजींना उद्देशुन केलेल्या रेडिओ भाषणात त्यांचा पाठींबा मागितला पण सुभाषचंद्र, गांधीजी व कॉंग्रेसला नकोसे झाले होते. त्याच वेळी हिंदुसभेची सावरकरांच्या अध्यक्षतेखाली ८ जुलै ला दिल्लीत सभा झाली. सभेपूर्वी सावरकरांनी डॉ.शामाप्र्साद मुखर्जी व हिंदुसभेच्या अन्य बंगाली नेत्यांबरोबर गुप्त योजना आखली,त्याप्रमाणे जेव्हा सुभाषचंद्र बंगालपर्यंत सेनेसह पोचतील तेव्हा बंगाल हिंदुसभेने स्वतंत्र होऊन बोसांना उघडपणे मिळावे. उर्वरीत भारतातील हिंदुसभा सैनिकीकरणाचे धोरण व प्रचार पुढे सुरु ठेवेल.
"In fact Nehru originally condemned the activies of the INA and had written accordingly tp the C in C. But after Bose's death and the Japanese surrender he decided to take up their cause. It was God sent opportunity for him as it could be exploited for political purpose. He decided to make them inti `Heros' and `patriots'. In sept. 1945 , congress asked for the release of the prisoners and set up a Defence commitee to handle their cases. The commitee included Bhulabhai Desai,Asif Ali., and Neharu ,himself. Bhulabhai openly saying that the INA trial had given the Congress the best possible weapon for popoganda. --Disastrous Twilight (1986) by Hamid Major General Shahid p.19
कॉंग्रेस कडे पैसा ताकद सर्वच असाल्याने या हिंदुसभेने INA ला प्रथमपासून पाठींबा दिला त्यांना याचा फायदा १९४५ च्या निवडणूकीत मिळाला नाही. यात सर्वात महत्वाची बाब म्हणजे कॉंग्रेसला निवडणुकीतील मतांचा खरा जनाधार किती होता? कारण केवळ १० % लोकांनाच मताधिकार होता. म्हणजे ब्रिटीशांनी कॉंग्रेसकडे सत्त सोपवताना 10 % लोकच मतांचे अधिकारी होते. ९० % भारतीय जनता या अधिकारापासूण वंचित होती. त्यात पुन्हा मताधिकार बजावणारे किती असतात? कॉंग्रेस यावेळेला स्वातंत्र्य मिळण्याविषयी पूर्ण अंधारात होती. ब्रिटीशांचा महायुद्धात विजय झाल्याने ते जातील असे त्यांना वाटलेच नाही. अचानक सत्ता चालून येताच घाईघाईने देशहिताचा फारसा विचार न करता कॉंग्रेसने फाळणी स्वीकारुन सत्तेचा ताबा घेतला. महायुद्धापूर्वी ७५ % मुसलमान सैंन्यात होते. सावरकर व हिंदुसभा यांच्या सैनिकीकरणाच्या धोरणानंतर १९४३ ला भारतमंत्यांनी सैंन्यातली जी गणना दिली त्यानुसार मुस्लीम ३४% हिंदु ५० % शीख १० % व ख्रिश्चन व अन्य ६ % असे सैन्यबळ झाले होते. सावरकर नसते तर हि संख्या मुस्लिम ७५ % राहती तर सत्तपिपासू नेहरुंना या मुस्लीम सैंन्याने जागेवर राहु दिले असते का अखंड पाकिस्तान निर्माण केला असता याचे उत्तर कोणाही सूज्ञ माणसाला कळू शकेल.
१. भावी संघराज्यात सर्व भारतीय सैनिकांवर फक्त भारतीय अधिकार्यांचाच अधिकार चालावा.
२ . भारतीय सैन्याला सर्व सैनिकी शाखांचे शिक्षण मिळावे.
३. भारतीय युवक आपल्या देशाच्याच संरक्षणासाठी सैन्यात भरती होतील, ब्रिटीश लोकशाहीच्या संरक्षणासाठी नव्हे.
.
आझाद हिंदचे संशापक रासबेहारी बोस यांच्याशी सावरकरांचा पत्रव्यवहार सुरु झाला तो दुसरे महायुद्ध सुरु होईपर्यंत चालू होता. पहिल्या पत्राचा दिनांक होता २९-१२-१९३७. त्यात रासबेहारींनी सावरकरांची मुक्त कंठाने प्रशंसा केली व त्यांच्या आंतरराष्ट्रीय राजकारणाविषयक जाणकारीची विशेष प्रशंसा व कौतुक करुन सावरकर हि भारतीय स्वातंत्र्यासाठी एक महत्वाची अंत्रगत आशा आहे असे लिहीले. सावरकरांनी सुचवल्याप्रमाणे रासबेहारिंनी हिंदुमहासभेची जपान शाखा स्थापन केली.२२-०९-१९३९ ला रासबेहारींनी आपल्या पत्रात सावरकरांना दुसर्या महायुद्धाविषयक धोरणाला पूर्ण पाठींबा दिला. याच पत्रात आझाद हिंद सेनेच्या या संस्थापकाने शंका व्यक्त केली की, गांधीजी भारतातील ब्रिटिश रक्षकदलाचे सर्वात मोठे सहाय्यक असावेत.
.
गुप्त चळवळींशिवाय सावरकरांनी किंवा हिंदुमहासभेने ब्रिटीशांविरुद्ध काय केले? हा प्रश्न चुकीचा आहे कारण सावरकरांनी हिंदुसभेची सूत्रे हातात घेतल्यावेळी स्वातंत्र्य आणि आंतरराष्ट्रीय राजकारणाचे संदर्भ बदलले होते. ब्रिटीश सत्ता हळू हळू जाणार हे उघड होत होते. भागानगर संस्थानात ९०% हिंदुंना केवळ १० % जागा मिळत तर १० % मुसलमान ९०% जागा बळकावून बसले होते. त्याविरुद्ध सावरकर व हिंदुसभेने पहिले आंदोलन उभारले. यावेळी कॉंग्रेसचे आंदोलनही चालू होते. हिंदुसभेला अपशकून करायचा म्हणून कॉंग्रेसने आंदोलन स्थगीत केले. हिंदुसभेने एकट्याच्या बळावर (आर्य समाज व काही प्रमाणात शीखांच्या मदतीने) हा लढा तडीस नेला. यानंतर लगेच दुसरे महायुद्ध सुरु झाले. यानंतरचे बहुतेक राजकारण अखंड हिंदुस्तान विरुद्ध फाळणी साठीचा होता प्राधान्य त्यालाच होते. चले जाव चळवळ कोणत्याही प्रकारे गांधीजी कींवा कॉंग्रेसच्या हातात नव्हती. या चळवळीत गांधीजींच्या म्हणण्याप्रमाणे चळवळ नव्हती. असती तर असहकार चळवळीप्रमाणे हि चळवळ ही महात्म्याला मागे घ्यावी लागली असती कारण हिंसाचार होत होता. सावरकर हिंदुसभेच्या अध्यक्ष पदावरुन १९४३ ला निवृत्त झाले तेव्हाही युद्ध चालूच होते. या कालावधीत सर्वच राजकीय पक्ष स्वतंत्र भारत कसा असावा आणि यादवी कशी टाळावी याचेच राजकारण करत होता. फक्त सावरकर पक्ष हिंदुंसाठी राजकारण करत होता कारण हिंदु मतांवर निवडून येणारा कॉंग्रेस पक्ष हिंदुहित खुशाल वार्यावर सोडून देत होता. मुद्दा एवढाच की सावरकरांच्या काळात राजकारणाची दिशा आणि उद्दीष्टे बदलली होती. सावरकरांनी या काळात ब्रिटिशांविरुद्ध कोणती चळवळ उभारली हा प्रश्न त्यामुळे गैरलागू आहे. अखंड हिंदुस्थान साठी जो लढा सावरकर पक्षियांनी दिला त्याला तोड नाही. तो सर्व भारतीय स्वातंत्र्यासाठीच होता. ब्रिटीशांच्या तोडॊ भारत च्या विरुद्धच लढला होता. ब्रिटीश जाऊन त्या जागी अल्पसंख्य मुसलमानांचे राज्य बहुसंख्य हिंदुंवर येऊ नये याचसाठी होता.
बोस यांचे अन्य राजकारण चालु होते त्या कितीतरी आधीपासून सावरकर कशाप्रकारे आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या संदर्भातून रासबेहारी ,आझाद हिंद आणि भारतीयांचे सैनिकीकरणाचे धोरण आखून व्यूह रचत होते. याची थोडी माहिती वर आलीच होती. याउलट सुभाषचंद्र बोसांचा प्रवास सावरकरांच्या भेटिपूर्वी आझाद सेनेच्या दिशेने स्पष्टपणे दिसत नाही. सुभाष चंद्र हे वृत्तीने क्रांतीकारीच होते. सशस्त्र क्रांतीचेच पुरस्कर्ते होते. कॉंग्रेसमधून हकालपट्टी झाल्यावर ते देशव्यापी चळवळ उभारण्यासाठी पाठिंबा मिळवण्यास दौर्यावर निघाले. महाराष्ट्रात हेडगेवारांना भेटावयास गेले मात्र ते अत्यवस्थ होते. तेथून ते डॉ. आंबेडकरांना भेटले त्यात काही निष्पन्न झाले नाही. जीना यांनी तुम्ही हिंदुंचे प्रतिनिधी नाहीत तेव्हा तुम्ही आधी सावरकरांना भेटा असा सल्ला दिला. सावरकरांनी त्यांना रासबिहारींचे पत्र दाखवून सुभाष चंद्रांमधे मूळातच असलेल्या तळमळीला निश्चित दिशा देण्याचे देशकार्य पार पाडले. त्यांची २३ व २४ जून १९४० ला सावरकर सदनात दोन दिवसात मिळून ६ तास झालेली चर्चा हेच सुभाषचंद्र बोसांच्या आझाद हिंद सेने च्या मार्गाचे कारण ठरले. रासबेहारी आणि सुभाषचंद्र बोस यांच्या मधील कडी सावरकर त्यांचे राजकीय धोरण आणि प्रेरणा हीच होती. रासबेहारी व सावरकर यांच्यातील पत्रव्यवहार जर भविष्यात सध्या उपलब्ध आहे त्यापेक्षा जास्त उघड झाला तर अजून काही गोष्टी सापडू शकतील. गांधीजींच्या खूनाच्या वेळी सावरकर-रासबेहारी पत्रव्यवहार शासनाने जप्त केला होता असे कळते. तो सध्या कोठे आहे. रासबेहारींचे काही लेखन जपान सरकारच्या ताब्यात आहे का इ. गोष्टींचा शोध घेणे गरजेचे आहे.
.
युद्धाविषयी हिंदुसभेचे अध्यक्ष म्हणून सावरकरांनी धोरण सप्टेंबर १९३९ ला मांडले. त्याची अधिक माहिती नंतर. पण त्यात सावरकरांनी देशस्वातंत्र्याविषयी लिहिले, दोन साम्राज्यांचे युद्ध चालू असताना परतंत्र देशापुढे पहिला पर्याय असतो तो म्हणजे सशस्त्र क्रांती. पण सध्या आपण असंघटित, नि:शस्त्र असल्याने सशस्त्र राष्ट्र्रीय उठाव अशक्य आहे. दुसरे असे की हिंदुसभेच्या किंवा अन्य कोणत्याही पक्षाच्या प्रकट अधिवेशनात या मार्गाची चर्चा करणे योग्य नाही. ....वेळेच्या अभावी अहिंसक मार्गाची च्वर्चा करता येणार नाही पण एवढेच सांगतो, की संपूर्ण अहिंसा हा अपराध असून सापेक्ष अहिंसा हा सद्‌गुण आहे. जैन आणि बौद्धांची सापेक्ष अहिंसा ही गांधीजींच्या अहिंसेपेक्षा पुष्कळच वेगळी आहे. म्हणून जैनांमधील पराक्रमी स्त्री-पुरुषांनी लढाया मारुन राज्ये निर्माण केली.हिंदुसभेच्या प्रचाराने दुसर्या महायुद्धात सैंन्यात हिंदुंचे प्रमाण ६६ % पस्र्यंत गेले .त्यापूर्वी पर्यंत मुसलमान सैंन्यात ७५ % झाले होते. युद्धासंबंधी चे फायदे विशद करुन सावरकरांनी विचारले, घोषणा करुन तुरुंगत जाऊन पडायचे धोरण हिंदुसभेचे नाही. सैनिकीकरण व औद्योगिकरण हे सध्या फायदेशीर असल्याने तेच हिंदुसभेचे धोरण आहे जेव्हा कायदेभंग नागरी प्रतिकार ,चळवळ फायदेशीर असेल तेव्हा हिंदुसभा ती चळवळ हाती घेईल. ब्रिटीश कण्हत कुंथत का होईना स्वत:च्या गरजेसाठी भारतीयांच्या हातात शस्त्र देऊ करत होते त्याचा फायदा घ्यायला सावरकर हिंदु तरुणांना सांगत होते. हे सर्व धोरण देश स्वातंत्र्याच्या लढ्याचाच भाग होते.
" Veer Savarkar " by Dhananjay Keer" मधून
It is an open secret that Subhash, the devotee of Shivaji and his politics, had discussed the Indian political and international situation respecting World War II with Savarkar at Savarkar Sadan, on June 22,1940, six months before his dramatic disappearance from India in January 1941. in the course of the discussion Savarkar, the Indian Mazzine, inspired Subhash Bose, the Indian Garibaldi, with the idea of an armed revolution from outside in order to intensify the struggle for Freedom. The born general in Subhash took the cue, and played the role of Indian Garibaldi, rightly called the Netaji of the Indian National Army, which was founded by Ras Bihari Bose in the East.After Bose’s mysterious disappearance, Savarkar issued a statement in which he, unlike other statemen, said: “ May the gratitude, sympathy and good wishes of a Nation be a source of never-failing solace and inspiration to him wherever he happens to be! Wherever he happens to be, I have no doubt, he will continue to contribute his all, even health and life to the cause of Indian Freedom.”A world-famous veteran revolutionary and a man of great mental force and a powerful pen ,Ras Bihari Bose, who was the guide and sole adviser of Azad Hind Government of Subhash Bose, was in correspondence with Savarkar till the outbreak of World War II. He was also president of the Japan Hindu Sabha and had immensely contributed through the Indian League of Independence to the forces of the Indian Freedom Movement outside the India. Netaji Subhash. The I.N.A. and India owe a debt of deep gratitude to Ras Bihari Bose. Another great figure of Indian revolution.
The leader and the founder of the I.N.A. both addressed special message to Savarkar on the Radio. In the message Netaji Bose said on June 25, 1944, at night on Singapore Radio: “When due to misguided political whims and lack of vision almost all the leaders of the Congress party are decrying all the soldiers in the Indian Army as mercenaries, it is heartening to know that Veer Savarkar is fearlessly exhorting the youth themselves provide us with trained men from which we draw the soldiers of our Indian National Army.” (Ras Behari Bose’s message to Savarkar quoted in Indian Independence League’s publication)
Ras Behari Bose said in his Radio talk addressed to Savarkar: “ In saluting you I have the joy of doing my duty towards one of my elderly comrade-in-arms. In saluting you, I am saluting the symbol of sacrifice itself.” Paying homage to Savarkar’s unexampled sacrifice, untold sufferings and matchless courage, he further said: “ I can see God’s divine hand clearly behind your unconditional release. You have once more proved your real greatness by propagating the theme that our politics must never depend upon the foreign politics of others. England’s enemy must be our friend.” (Free Hindustan., 27 January 1946)
Ras Bihari concluded with Bande Mataram, reiterating his belief that Savarkar’s leadership was the greatest hope inside India. Is any further evidence necessary to prove that the very I.N.A. movement, which Savarkar’s opponents exploited, was the outcome of his ideology, policies and his great book on `1857’, which provided the I.N.A. with slogans, battle cries and vision. And inspired them to fight the battle of freedom? He was the spiritual father of the I.N.A.
As a typical of revolutionary leaders, Savarkar talked very slowly about his personal and home matters. To him secrete were treasures. He was too great a veteran revolutionary leader. None could screw out from him what Dr.Schatt, the German Finance Wizard, told him on the eve of the outbreak of World War II, nor the source he received the letters of Ras Bihari Bose from Japane during the cource of World War II, nor the full details of his meeting with Subhash Bose.
सुभाषचंद्र बोस जपानला पोचण्यापूर्वीच दि.१६-१-१९४२ ला भारतीय स्वातंत्र्यसंघाची शाखा स्थापन हौन ग्यानी प्रीतमसिंग. मोहनसिंग व मेजर फुजिवारा यांच्या नेतृत्वाखाली ५०००० हिंदी सैनिक लढण्यास सिद्ध झाले. जपान हिंदुसभेचे अध्यक्ष आणि आझाद हिंद सेनेचे संस्थापक रासबेहारी बोस यंच्यातला पत्रव्यवहार मुंबईच्या वरळीच्या बौद्ध विहारातील भिक्षूंमार्फत चालत असे. रासबेहारींनी जपानी भाषेत सावरकरांचे एक विस्तृत चरित्रही लिहीले. एक लेखही लिहीला आहे व त्यावर Savarkar : Rising Leader of New India: His Career and Personality: by Rash Behari Bose : March 1939 ) असा मथळा आहे.
.
दि.२५ एप्रिल १९४१ ला सुभाषचंद्रांनी आपण जिवंत असल्याचे बर्लिन नभोवाणीवरुन प्रकट केले. २१ मार्च १९४२ ला रासबेहारींनी सावरकरांना उद्देशून भाषण केले. त्यात सावरकरांची स्तुती आणि सहकार्याची अपेक्षा तर गांधी प्रभ्रुतींना उद्देशून भाषण केले .दोन्ही भाषणात फार मोठे अंतर आहे.क्रिप्स भेटीसाठी जाताना सावरकरांनी प्रकट केले की " भारताचे स्वातंत्र्य ही आता कोणी द्यावयाची गोष्ट नसून ती भविष्यात घडणारी अटळ घटना आहे."
.
सावरकरांनी सुटून आल्यावर ब्रिटिशांविरुद्ध काय केले असा प्रश्न विचारण्याच्या डोळ्यासमोर सविनय कायदेभंग, असहकार, दांडी यात्रा इ.सारखी आंदोलने तुलनेसाठी असतात किंवा सशस्त्र आंदोलन तरी असते. १९३७ पर्यंत सावरकरांना राजकारण करायची बंदी होती. गांधीजी व कॉंग्रेसप्रणित राष्ट्रकार्य म्हणजे ब्रिटीशांना विरोध करुन जमाव जमवून घोषणा देऊन विरोध करणे, त्यांच्याशी असहकार करणे व परिणामस्वरुपी तुरुंगात जाऊन बसणे हा होता. याउलट सावरकरांच्या दूरदृष्टीला या गोष्टी देशभक्तीच्या पण आचरट अहिंसेमुळे निरुपयोगी वाटत होत्या. नि:शस्त्र प्रतिकारापेक्षा सशस्त्र क्रांतीवर विश्वास असला तरी प्राप्त परिस्थितीत असंघटीत व नि:शस्त्र असल्याने तोही मार्ग बंद होता. अशा परिस्थितीत दुसर्या महायुद्धाची संधी त्यांच्या दूरदृष्टिने साधली. इंग्रज नाईलाजाने भारतीयांच्या हातात शस्त्रे देत आहेत यासारखी सुवर्णसंधी अन्य कोणती येणार होती? त्यामुळे सैनिकीकरण हे हिंदुमहासभेचे धोरण म्हणून त्यांनी नेमून दिले. थोडक्यात तुरुंगभरती पेक्षा सैंन्यभरती हे सध्या सर्वात श्रेष्ठ असे राष्ट्रकार्य आहे असे त्यांना निश्चितपणे वाटले. पण अद्यापही त्यांची ही दूरदृष्टी काही जणांच्या लक्षात येऊ नये आणि त्यांनी तावातावाने सावरकरांनी मुक्तता झाल्यावर ब्रिटीशांविरुद्ध काय केले असे तावातावाने विचारावे हे दुर्दैवच आहे. स्वातंत्र्य मिळवायचे ते केवळ इंग्रजांपासून का अन्य राष्ट्रद्रोही व फुटीरतावादी शक्तींपासूनही असा खरा प्रश्न होता. त्याचबरोबर हे स्वातंत्र्य टिकवायचाही महत्वाचा मुद्दा सावरकरांसमोर होता. त्याचे उत्तर सैनिकीकरण आणि फुटिरतेला उत्तर म्हणून हिंदुराष्ट्रवाद हेच उत्तर होते आणि तेच त्यांनी ध्येय मानले.
.
भागलपूरचा लढा
.
सावरकरांच्या अध्यक्षतेच्या कारकीर्दीत हिंदुमहासभेचा सर्वात मोठा लढा "भागानगरचा नि:शस्त्र प्रतिकार" हा होता. निजामाच्या संस्थानात हिंदुंवर अन्याय होत होता. त्यांच्या मुक्तीसाठी हा लढा दिला गेला. सुमारे १९८० नंतर शासनाने हा लढा स्वातंत्र्याचा लढा म्हणून मान्यता दिली व या लढ्यात लढलेल्या हिंदुसभा व आर्यसमाजाच्या सर्व कार्यकर्त्यांना स्वतंत्र्यसैनिक म्हणून मान्यता दिली व निवृत्ती वेतनही लागु केले. त्यामुळे हा लढा सावरकरांनी सुटुन आल्यानंतर स्वातंत्र्यासाठी दिलेल्या अप्रत्यक्ष प्रतिकाराचे एक उदाहरण समजले जाते. हा लढा लोकशाहीच्या रक्षणासाठी व लोकांच्या न्याय्य हक्क्कांसाठी दिलेला लढा होता. कदाचित निजाम संस्थानाविरुद्ध असल्याने काहिंना तो ब्रिटीशांविरुद्ध वाटत नसला तर दुसरे उदाहरण म्हणजे हिंदुमहासभेने "भागानगरचा लढा" हा सर्वस्वी ब्रिटीश सरकारविरुद्ध दिलेला लढा होता. बिहाराधील भागलपूर येथे हिंदुमहासभेचे अधिवेशन होते व ब्रिटीश सरकारने अधिवेशनावर बंदि घातली. बिहारचे राज्यपालांशी (मि.स्टुअर्ट) पत्रव्यवहार झाल्यावरही शेवटी ब्रिटीश सरकारने या अधिवेशनावर बंदी घालताच सावरकरांनी "भागलपूरचा लढा" करण्याची सिद्धता केली. या नि:शस्त्र प्रतिकाराची रुपरेखा ठरवण्यात आली. त्यात १०-१० कार्यकर्त्यंच्या गटाने भागलपूर मधे प्रवेश करणे,, भागलपूर बंदीचा निषेध करणार्या तारा व्हाईसरॉय कडे पाठवणे, भागलपूर किंवा आजूबाजूच्या जिल्ह्यत जेथे हिंदुसभेचे प्रतिनिधी पोचले असतील तेथे प्रभातफेर्या काढून,सभा घेऊन अधिवेशनाच्या कामाला सुरुवात करावी, सर्वांनी एकाच जाग अटक करुन न घेता वेगवेगळ्या ठीकाणी अटक करवून घेऊन घोषणा देऊन जागृती करुन अटक करुन घ्यावी, जे पकडले न जातील त्यांनी वृत्तपत्रे व अन्य माध्यमांतून या घटनांचा प्रचार करावा इ.इ. सावरकर आपल्या कार्यकर्त्यंबरोबर रेल्वेने निघले. त्यांना "गया " स्थानकात अटक करण्यात आली.सावरकरांना गयेच्या तुरुंगात बंदिस्त केले गेले. ठरल्याप्रमाणे जे प्रतिनिधी तुकड्यांनी भागलपूरात पोचले त्यांनी ठरल्याप्रमाणे अधिवेशन सुरु केले.भागलपूरात ठिकठिकाणी सभा/भाषणे केली गेली. या सर्वांत अकाली दलाचे मास्टर तारासिंग,, नथुराम गोडसे, इंदुरचे दुबे, नागपुरचे नरदेव आर्य, बंगालचे नरेंद्रनाथ दास इ. नेते होते.
.
ब्रिटीश शासनाची हि बंदि सावरकर प्रणित हिंदुमहासभेने मोडून काढली. अधिवेशनाच्या वेळापत्रकात ठरलेल्या शेवटच्या दिवशी बंगाल हिंदुसभेच्या नरेंद्रनाथांनी समारोप केला. हिंदुसभेवरील अन्याय्य बंदिविरुद्ध पोलिस दलातही जागृती होऊन श्री. भोलाप्रसाद व विदेश्वरसिंग या दोन पोलिसांनी पोलिसदलाची त्यागपत्रे दिली. या अधिवेशना विषयी अनेक वृत्तपत्रांत सरकार ला दोष देणारी माहिती व सावरकरांच्या नेतृत्वाची स्तुती छापून आली. सरकरचा धिक्कार केला गेला. बिहारमधील "सर्च-लाईट" या डॉ.श्री.राजेंद्रप्रसाद यांच्या वृत्तपत्राने लिहीले," भागलपूरला शासकीय सिद्धतेचा धुव्वा उडाला. हिंदुमहासभेचे अधिवेशन इतर अधिवेशनापेक्षा महत्वपूर्ण ठरले. शासनाची सत्ता व किर्ती धुळीला मिळाली." संघाचे गोळवलकर गुरुजी ही यावेळी भागलपूरमधे होते ते सावरकरांना तुरुंगात जाऊन भेटून आले. य ८-१० दिवसंच्या कारावासात सावरकरंची प्रकृती पुहा बिघडली. नंतर शासनाने त्यांची मुक्तता केल्यावर ते त्वरीत मुंबईला परतले.
.
सावरकरांचे अजून एक जनआंदोलन
.
शासनाविरुद्ध सावरकरांनी अजून एक जनआंदोलन करायची तयारी केली होती. ती म्हणजे १९४४ सालच्या पंढरीच्या वारीला ब्रिटीश शासनाने बंदी घातली. सावरकरांनी एक पत्रक काढून ब्रिटीश सरकारला बजावले की ख्रश्चनांना रोम जेवढे पवित्र वाटते तेवढेच पावित्र्य पंढरपूराविषयी मरठयांना आहे. युद्धकाळातही हज ची यात्रा शासनाने चालु ठेवली असता या यात्रेवर बंदी का?यानंतर सावरकरांनी हिंदुसभेसाठी व वराकरी गटप्रमुखांसाठी लढ्याविरुद्ध योजना आखली. त्यात वारकर्यांनी बंदी न मानता पंढरपुराकडे यात्रा सुरु ठेवावी मग ते १० यात्रेकरी असोत की १००००, अटक झाल्यास पांडुरंगाच्या नावे तुरुंगवास भोगावा या तुरुंगवासाचे पुण्य यात्रेसारखेच लाभेल,एकादशीच्या दिवशी पंढरपूर वासियांनी भगवी पताका घेऊन दर्शनाला पोचावे , या बंदिमुळे जी जागृती होईल ती खूप मोठी असेल इ. या पत्रकानंतर ४ दिवसातच ब्रिटीश सरकारने बंदि हुकूम मागे घेतला. सावरकरांनी या निर्णायाचे स्वागत केले पण कार्यकर्त्यांना योजनेत कोणताही बदल करु नये अशी सूचना दिली, कारण अन्य काही निमित्त करुन शासन बंदी हुकूम लागू करेल अशी शक्यता होती. हिंदुसभेच्या मार्गदर्शनाखाली त्या वर्षी पंढरपूर यात्रा जस्त मोठ्या प्रमाणात साजरी झाली.ब्रिटीश शासनाने पुन: बंदिचे नाव घेतले नाही. भागानगर ,भागलपूर नंतर पंढरपूर यात्रेनिमित्त हिंदुसभेने जनाधार मिळवायला सुरुवात केली.त्यावर्षी (सन १९४४) सुमारे १.५ लाखांहून अधिक संख्येने वारकरी यात्रेत सामिल झाले..१९४४ मधेच सुभाषचंद्रांनी गांधीजींना उद्देशुन केलेल्या रेडिओ भाषणात त्यांचा पाठींबा मागितला पण सुभाषचंद्र, गांधीजी व कॉंग्रेसला नकोसे झाले होते. त्याच वेळी हिंदुसभेची सावरकरांच्या अध्यक्षतेखाली ८ जुलै ला दिल्लीत सभा झाली. सभेपूर्वी सावरकरांनी डॉ.शामाप्र्साद मुखर्जी व हिंदुसभेच्या अन्य बंगाली नेत्यांबरोबर गुप्त योजना आखली,त्याप्रमाणे जेव्हा सुभाषचंद्र बंगालपर्यंत सेनेसह पोचतील तेव्हा बंगाल हिंदुसभेने स्वतंत्र होऊन बोसांना उघडपणे मिळावे. उर्वरीत भारतातील हिंदुसभा सैनिकीकरणाचे धोरण व प्रचार पुढे सुरु ठेवेल.
"In fact Nehru originally condemned the activies of the INA and had written accordingly tp the C in C. But after Bose's death and the Japanese surrender he decided to take up their cause. It was God sent opportunity for him as it could be exploited for political purpose. He decided to make them inti `Heros' and `patriots'. In sept. 1945 , congress asked for the release of the prisoners and set up a Defence commitee to handle their cases. The commitee included Bhulabhai Desai,Asif Ali., and Neharu ,himself. Bhulabhai openly saying that the INA trial had given the Congress the best possible weapon for popoganda. --Disastrous Twilight (1986) by Hamid Major General Shahid p.19
कॉंग्रेस कडे पैसा ताकद सर्वच असाल्याने या हिंदुसभेने INA ला प्रथमपासून पाठींबा दिला त्यांना याचा फायदा १९४५ च्या निवडणूकीत मिळाला नाही. यात सर्वात महत्वाची बाब म्हणजे कॉंग्रेसला निवडणुकीतील मतांचा खरा जनाधार किती होता? कारण केवळ १० % लोकांनाच मताधिकार होता. म्हणजे ब्रिटीशांनी कॉंग्रेसकडे सत्त सोपवताना 10 % लोकच मतांचे अधिकारी होते. ९० % भारतीय जनता या अधिकारापासूण वंचित होती. त्यात पुन्हा मताधिकार बजावणारे किती असतात? कॉंग्रेस यावेळेला स्वातंत्र्य मिळण्याविषयी पूर्ण अंधारात होती. ब्रिटीशांचा महायुद्धात विजय झाल्याने ते जातील असे त्यांना वाटलेच नाही. अचानक सत्ता चालून येताच घाईघाईने देशहिताचा फारसा विचार न करता कॉंग्रेसने फाळणी स्वीकारुन सत्तेचा ताबा घेतला. महायुद्धापूर्वी ७५ % मुसलमान सैंन्यात होते. सावरकर व हिंदुसभा यांच्या सैनिकीकरणाच्या धोरणानंतर १९४३ ला भारतमंत्यांनी सैंन्यातली जी गणना दिली त्यानुसार मुस्लीम ३४% हिंदु ५० % शीख १० % व ख्रिश्चन व अन्य ६ % असे सैन्यबळ झाले होते. सावरकर नसते तर हि संख्या मुस्लिम ७५ % राहती तर सत्तपिपासू नेहरुंना या मुस्लीम सैंन्याने जागेवर राहु दिले असते का अखंड पाकिस्तान निर्माण केला असता याचे उत्तर कोणाही सूज्ञ माणसाला कळू शकेल.
Subscribe to:
Posts (Atom)
सावरकरांचे रत्नागिरीतले समाजकार्य
स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी शासनाकडे त्यांच्याच अटींवर त्यांच्यासमवेत सुटलेल्या आणि स्थानबध्द असलेल्या बंगाली क्रांतीकारकांप्रमाणे आपणासही क...
